2 Beleggen voor een goed pensioen

Pensioenfonds KPN belegt het vermogen van de deelnemers met als doel om daar een zo goed mogelijk rendement op te behalen tegen een acceptabel risico. Dat rendement hebben we nodig om de pensioenen voldoende aan te laten groeien en liefst ook mee te kunnen laten groeien met de prijsstijgingen in Nederland (de inflatie). Globaal gesproken bestaat een gemiddeld pensioen maar voor een derde deel uit ingelegde pensioenpremie en moet de rest worden verdiend door beleggingsrendementen. Dat halen we nooit door het geld op een bankrekening te zetten tegen een risicovrije rente. In de grafiek op de volgende pagina zie je wat het beleggen sinds eind 1988 (dat is sinds de start van ons pensioenfonds) heeft opgeleverd. Zo zie je dat 100 euro pensioengeld eind 1988 door rendement is gestegen naar 845 euro eind 2022.

Het beleggingsbeleid is erop gericht dat we onze doelstellingen voor je pensioen kunnen waarmaken: een maximaal pensioenresultaat. Beleggen is ook absolute noodzaak om je pensioen betaalbaar te houden. Maar aan beleggen kleven risico’s. Feitelijk is het extra rendement dat je kunt halen door te beleggen een beloning voor het lopen van extra risico. Ons beleid is zo opgezet dat we die risico’s verantwoord houden. Het belangrijkste instrument dat we daarvoor hebben is spreiding. We beleggen in verschillende soorten beleggingen, van aandelen tot obligaties. En we beleggen in verschillende sectoren en verschillende landen. Wat ook helpt: we beleggen voor de lange termijn. Een euro die je nu als pensioenpremie inlegt, hoeft vaak pas over (enkele) jaren als pensioen uitgekeerd te worden. Dus we hebben de tijd om koersdalingen ‘uit te zitten’. We weten dat er goede en minder goede beleggingsjaren zullen zijn en houden daar rekening mee. Samen pensioen opbouwen in een pensioenfonds heeft ook als voordeel dat de beleggingsrisico’s over alle deelnemers gespreid worden, ook over generaties heen. Dat zorgt ervoor dat je samen verantwoord risico’s kunt accepteren.

Ook voor de beschikbare premieregeling is beleggen noodzaak. Het verschil is dat beleggingsrisico’s niet gedeeld worden en voor rekening zijn van de individuele deelnemer. Daarom wordt er in de beschikbare premieregeling in een life-cycle belegd, waarbij het risico wordt afgebouwd richting de pensioendatum. Je hebt als deelnemer van de beschikbare premieregeling keuzevrijheid om hiervan af te wijken en in één van de vrij beleggen depots te beleggen.  

De mate waarin we risico’s accepteren is met de sociale partners afgestemd en vastgelegd in de risicohouding. De risicohouding is afgestemd op onze missie, visie en doelstellingen. De risicohouding op lange termijn voor de middelloonregeling en de stabiele uitkering vanuit de BPR/IPS-regeling drukken we uit in een ondergrens voor het verwachte pensioenresultaat en een maximaal aanvaardbare afwijking. De maximaal aanvaardbare afwijking geeft aan hoe ver we in een extreem ‘slecht-weerscenario’ mogen afwijken van het verwachte pensioenresultaat. In de tabel hieronder zijn deze ondergrenzen weergegeven. Dit is een wettelijk voorgeschreven manier van vastleggen van de risicohouding. 

Het pensioenfonds streeft ernaar om het korten van de pensioenaanspraken zoveel mogelijk te voorkomen. Als er door tegenvallende ontwikkelingen toch gekort zou moeten worden, streeft het pensioenfonds ernaar om de korting zoveel mogelijk te beperken. De mogelijkheid tot het korten wordt meegewogen bij de vaststelling van de strategische beleggingsportefeuille. De missie, visie, doelstellingen en risicohouding zijn leidend voor het beleidskader van het pensioenfonds. Vanuit dit beleidskader wordt het beleggings-, toeslag- en kortingsbeleid vormgegeven. In het Financieel Crisisplan wordt nader omschreven welke kaders in welke omstandigheid daarvoor gelden. Het Verkort Crisisplan is te vinden op de website van het pensioenfonds.

De keuze voor hoe we het pensioengeld verdelen over de verschillende soorten beleggingen, noemen we onze beleggingsmix. Die vormt de basis van ons beleggingsbeleid. Het bepaalt de mate waarin we risico lopen en kans hebben op extra rendement. We voeren elke drie jaar een zogeheten ALM-studie uit naar wat voor ons het optimale beleggingsbeleid is, afgestemd op de risicohouding van de deelnemers en de pensioenverplichtingen voor de lange termijn. In 2020 is de meest recente ALM-studie uitgevoerd. Op dit moment bestaat de optimale beleggingsportefeuille voor 43% uit zakelijke waarden (aandelen, vastgoed en private equity). De andere 57% is belegd in vastrentende waarden (bedrijfsobligaties, Nederlandse hypotheken en inflatie gerelateerde obligaties). In de volgende paragraaf is de beleggingsmix weergegeven in een tabel en worden de verschillende categorieën toegelicht. 

De dekkingsgraad van een pensioenfonds is een belangrijke indicator voor het kunnen voldoen aan de pensioenverplichtingen. Rentedalingen leiden tot een lagere dekkingsgraad en zijn dus een beleggingsrisico. Bij de beperking van het beleggingsrisico speelt de afdekking van het renterisico een belangrijke rol. Het pensioenfonds wil immers voorkomen dat rentedalingen leiden tot het niet kunnen realiseren van de pensioenambitie op langere termijn.

Hier lees je in welke categorieën ons pensioenvermogen is belegd en of we in 2022 veranderingen hebben doorgevoerd.

Aandelen
Het pensioenfonds belegt wereldwijd in aandelen. De regioverdeling van deze beleggingen is gebaseerd op een wereldaandelenportefeuille met extra gewicht naar opkomende markten. Daarnaast is spreiding aangebracht over verschillende strategieën zoals long term investing, niet-beursgenoteerde aandelen (private equity) en small caps.

Vastgoed
De niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen vinden wereldwijd plaats in de regio’s Europa, Noord-Amerika en Azië-Pacific. Er is daarnaast ruime spreiding aangebracht naar verschillende sectoren en er wordt hoofdzakelijk in ‘core’ beleggingen belegd (vastgoedbeleggingen met een laag risicoprofiel met name gericht op huurinkomsten). De niet-beursgenoteerde vastgoedallocatie wordt op indirecte wijze belegd. Dat betekent dat niet rechtstreeks in beleggingsobjecten wordt belegd, maar via vastgoedfondsen.

Vastrentende waarden
Het pensioenfonds streeft naar een brede spreiding binnen de vastrentende waarden om de kredietrisico’s te beperken. Daarnaast willen we kunnen inspelen op extra rendementskansen. Op onderdelen waar kredietrisico naar verwachting extra rendement oplevert, wordt beheerst kredietrisico gelopen. De grootste vastrentende waarden belegging betreft Nederlandse hypotheken, waarmee wordt geprofiteerd van de aantrekkelijke rentevergoeding in combinatie met lage verwachte verliezen. Daarnaast belegt het pensioenfonds ongeveer 11,5% van het vermogen in inflatiegerelateerde staatsobligaties en kas, die ook dienen als onderpand voor renteswaptransacties. Er wordt uitsluitend in door Duitsland uitgegeven inflatiegerelateerde staatsobligaties belegd, om het kredietrisico zoveel mogelijk te beperken. Binnen de bedrijfsobligatie portefeuille wordt voor 2,5% van het belegd vermogen belegd in green bonds. Een green bond is een obligatie waarmee beleggers duurzame projecten financieren. De categorie levert een duidelijke bijdrage aan het thema klimaat en daarnaast komen de karakteristieken van de categorie goed overeen met die van bedrijfsobligaties.

Kas/overlay
Om het rente- en valutarisico op een efficiënte manier af te dekken maakt het pensioenfonds gebruik van een overlay. Een overlay zorgt ervoor dat de bestaande beleggingsportefeuille intact kan blijven en de risico’s toch worden afgedekt. Dit gebeurt door middel van derivaten. Als onderpand voor rentederivaten en voor operationele activiteiten wordt een buffer in kas aangehouden. Omdat alle renteswaps via central clearing zijn afgesloten, houdt het pensioenfonds kas aan om te kunnen voldoen aan de onderpandverplichtingen van central clearing.

Het jaar 2022 stond vooral in het teken van de oorlog in Oekraïne en de inflatie. Mede door de oorlog bereikte de inflatie wereldwijd niveaus die al heel lang niet gezien zijn en zorgen baren. Zij zijn in 2022 in hoog tempo de rente gaan verhogen, waardoor de angst ontstond dat een recessie zou kunnen ontstaan. Al met al geen gunstig klimaat voor aandelen en vastrentende beleggingen.

Energieprijzen waaronder de prijzen van gas liepen aanvankelijk sterk op in 2022. In het vierde kwartaal was er sprake van dalende prijzen. Het coronavirus dat in 2021 nog centraal stond in de marktontwikkelingen was in 2022 vrijwel geen thema meer, al ondervond de Chinese economie de nodige problemen als gevolg van een aanhoudende lock down die ook zijn weerslag had op de wereldeconomie.

We behaalden in 2022 op onze totale beleggingsportefeuille een rendement na kosten van -24,50%. Met uitzondering van de beleggingscategorieën vastgoed en private equity, behaalden alle categorieën een negatief resultaat. Een correctie op vastgoed en private equity is vaak vertraagd, vanwege het illiquide karakter.  In 2022 steeg de rente en heeft met name de renteafdekking negatief bijgedragen aan het rendement. Om de verplichtingen te beschermen tegen rentebewegingen dekken we 70% van het renterisico af. Wanneer de rente stijgt, zoals in 2022 het geval was, dan wordt een negatief rendement behaald op deze renteafdekking. Daar staat tegenover dat onze pensioenverplichtingen in deze situatie in waarde afnemen. Per saldo verbeterde daardoor de financiële positie van het pensioenfonds. Dit heeft er mede voor gezorgd dat de aanspraken van degenen die nog pensioen opbouwen met 10,50% zijn verhoogd en dat de toeslag voor de gepensioneerden op 11,82% uitkwam.

Hieronder laten we je zien hoe onze beleggingsportefeuille eind 2022 was samengesteld en hoe de verschillende soorten beleggingen gepresteerd hebben. Het relatief rendement toont het afwijkende rendement ten opzichte van de marktstandaard (benchmark). Het pensioenfonds kiest voor actief beheer als verwacht wordt dat dit tot extra rendement leidt. Op totaal portefeuilleniveau heeft de portefeuille beter gepresteerd dan de benchmark, waarbij de positieve bijdrage met name vanuit vastgoed komt. 

Voor de afdekking van het renterisico werd in 2022 gebruikgemaakt van vastrentende beleggingen aangevuld met renteswaps. De renteswaps die gebruikt worden voor de afdekking van het renterisico hebben over 2022 11,9%-punt negatief bijgedragen aan het totaalrendement. Renteswaps beschermen de dekkingsgraad bij een rentedaling, maar bij een rentestijging zoals in 2022 wordt een stijging van de dekkingsgraad geremd.

Per saldo stegen in 2022 de meeste valuta’s in waarde ten opzichte van de euro. Doordat het pensioenfonds het valutarisico grotendeels afdekt, heeft de valuta-afdekking 1,5%-punt negatief bijgedragen aan het totaalrendement.

Het pensioenfonds heeft te maken met renterisico voor de waardering van de verplichtingen. Bij een dalende rekenrente stijgen de verplichtingen in waarde, wat ongunstig is voor onze dekkingsgraad en omgekeerd. Om de rentegevoeligheid van de dekkingsgraad te beperken, hebben we een beleid voor renteafdekking. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de vastrentende beleggingen, die aangevuld worden met renteswaps. Deze vastrentende waarden en renteswaps nemen in waarde toe bij een daling van de rente en bewegen daardoor mee met de stijgende waarde van de verplichtingen. Zo zorgen we ervoor dat de risico’s van een rentedaling voor de dekkingsgraad worden beperkt. Aan de andere kant geldt dat we door de renteafdekking minder profiteren van een rentestijging. 

Bij een stijging van de rente neemt zowel de waarde van de vastrentende waarden als renteswaps af, en ook de waarde van de verplichtingen. Omdat we niet het volledige renterisico afdekken stijgt de dekkingsgraad per saldo bij een stijging van de rente. Voor de afdekking van het renterisico wordt een vast niveau van 70% gehanteerd.

Een deel van de beleggingen luidt in vreemde valuta, terwijl de verplichtingen in euro’s luiden. Om de gevolgen van wisselkoersveranderingen te beperken, dekken we het valutarisico deels af. 

We beheersen het krediet- en tegenpartijrisico door het stellen van kredietwaardigheidseisen aan de instrumenten waarin we beleggen en aan de tegenpartijen waarmee transacties kunnen worden gedaan. Daarnaast stellen we limieten voor de omvang van transacties tegenpartijen en worden extra zekerheden zoals onderpand bij renteswaps uitgewisseld. Voor de beleggingen voeren we op kwartaalbasis een gevoeligheidsanalyse uit, waarbij we in kaart brengen wat de impact van een hoger kredietrisico (risicopremie) op het vermogen en de dekkingsgraad is.

Een deel van de beleggingen in de beleggingsportefeuille beheren we actief. Dat betekent dat we actief kunnen afwijken van de marktstandaard (benchmark), om zo naar verwachting extra rendement te behalen. Aan de ruimte om actief af te wijken van de marktstandaard stellen we wel grenzen. Dit doen we per soort belegging, maar ook op niveau van de totale beleggingsportefeuille.

Op 1 september 2016 is de Wet verbeterde premieregeling in werking getreden. Dit betekent dat deelnemers aan een beschikbare premieregeling die op of na 1 september 2016 met pensioen gaan, kunnen kiezen voor een stabiele of variabele uitkering. In het vervolg op deze wet heeft het pensioenfonds vanaf 1 januari 2018 een extra life cycle ingevoerd. Deze life cycle variabele uitkering past bij een inkoop vanuit de beschikbare premieregeling naar een variabele uitkering vanaf de pensioendatum. De life cycle voor de variabele uitkering wijkt vanaf leeftijd 58 jaar af van de life cycle voor de stabiele uitkering (zoals hierboven getoond). Deelnemers aan de beschikbare premieregeling krijgen op die leeftijd een keuze voorgelegd tussen de beide life cycles. Deze keuze voor inkoop van een stabiele uitkering vanuit de beschikbare premieregeling dan wel de variabele uitkering vanaf pensioendatum is voorlopig. De definitieve keuze wordt op de pensioendatum gemaakt.

Per eind 2022 bedroeg het totaal belegd vermogen in de verschillende life cycle-depots € 968,7 mln.

Een deelnemer kan er ook voor kiezen om niet te participeren in de Life Cycles, maar zelf te kiezen voor een afwijkende invulling. We hebben hiervoor zogeheten Vrij beleggen depots ingericht. Voor deelnemers die de verantwoordelijkheid voor de samenstelling van de beleggingen overnemen, onderzoeken we jaarlijks of de deelnemer niet te veel risico neemt. Als het risicoprofiel van de beleggingen niet overeenkomt met de risicobereidheid van de deelnemer, zoals vastgesteld met de Beleggingswijzer, ontvangt de deelnemer jaarlijks een brief waarin we dit kenbaar maken.

Eind december 2022 is besloten om de verdeling binnen de aandelenportefeuille van de BPR- en IPS-regeling aan te passen in lijn met het beleggingsplan 2023 voor het collectief vermogen. Dit betreft een kleine wijziging in de weging tussen aandelen wereld en aandelen opkomende markten. De wijziging is begin 2023 in de beleggingen verwerkt. 

De integratie van MVB-criteria in het beleggingsproces is in opdracht van het pensioenfonds een vast onderdeel bij de selectie en monitoring van externe managers door Aegon Asset Management (hierna Aegon AM), de uitvoerder van ons vermogensbeheer. Aegon AM ziet erop toe dat (externe) managers MVB-criteria integreren in hun beleggingsproces. Vervolgens screent Aegon AM de portefeuille periodiek op MVB-risico’s.

In 2019 hebben we de ambitie geformuleerd om de CO2-voetafdruk van de beleggingsportefeuille de komende jaren significant te verlagen. In 2021 hebben we die ambitie verder aangescherpt. Onze doelstelling is dat in 2030 de CO2-uitstoot van onze aandelenportefeuille met 55% is afgenomen ten opzichte van 2017. Als tussentijdse mijlpaal hebben we een verlaging van de CO2-uitstoot van 45% in 2025. Voor 2050 hebben we de doelstelling om ‘net zero’ te zijn. Daarmee sluiten we aan bij de doelstellingen van het Nederlandse klimaatakkoord. Eind 2022 bedraagt de reductie in CO2-uitstoot 56% ten opzichte van 2017.

Ook voeren we periodiek een scenario-analyse uit voor de beleggingsportefeuille, waarbij rekening wordt gehouden met het effect van een stijging van de CO2-prijs op de beleggingen.

Bij de invulling van de beleggingsportefeuille is onze CO2-doelstelling verwerkt. Voor onze aandelenfondsen en het high yield fonds hebben we expliciete CO2-reductiedoelstellingen opgenomen variërend van -30% tot -50% ten opzichte van de gehanteerde benchmark. 

Het pensioenfonds belegt in groene obligaties (green bonds). Green bonds worden met name gebruikt voor financiering van projecten die een positief effect hebben op klimaat en/of water en daarom sluiten ze goed aan bij onze speerpunten.

Voor beleggingen in niet-beursgenoteerd vastgoed en private equity hebben we specifieke ESG-richtlijnen opgesteld. De richtlijnen delen we vooraf met de fondsmanagers van nieuw te selecteren fondsen, met het verzoek zich hieraan te committeren. Wanneer een fondsmanager zich niet committeert zal er een gedegen onderbouwing moeten komen, waarom de beleggingen toch passend zijn voor het pensioenfonds.
Voor zowel niet-beursgenoteerd vastgoed als private equity hebben we in 2022 een MVB-dashboard inclusief doelstellingen (niet-beursgenoteerd vastgoed) vastgesteld. 

Binnen Euro bedrijfsobligaties wordt een specifieke ESG-benchmark gehanteerd: Bloomberg MSCI Euro Corporate ESG Sustainability SRI Index. Deze benchmark bewerkstelligt een forse CO2-reductie ten opzichte van de standaard benchmark. Bedrijven met de laagste ESG rating worden uitgesloten. Bedrijven met een iets betere ESG-rating kunnen enkel in de portefeuille worden opgenomen als er voldoende toekomstig duurzaamheidsperspectief aanwezig is.

Binnen de ABS-portefeuille wordt een ESG-screening van de securities en een minimum ESG-niveau voor beleggingen gehanteerd.

Pensioenfonds KPN in top-10 benchmark duurzaam beleggen
Op 31 oktober 2022 heeft de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) de VBDO-benchmark pensioenfondsen 2022 bekendgemaakt. De benchmark is een jaarlijkse publicatie over de prestaties van de top-50 Nederlandse pensioenfondsen op het gebied van maatschappelijk verantwoord beleggen. Pensioenfonds KPN bevindt zich op de tiende plek op de ranglijst. We bevinden ons al jarenlang in de top 10 van de VBDO-ranglijst. We zien dit als een mooie beloning voor de stappen die we de afgelopen jaren hebben gezet om het geld van de deelnemers als sturende kracht in te zetten om een bijdrage te leveren aan een duurzamere samenleving.

Sterren voor vastgoed
In de jaarlijkse Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB) hebben we voor de gehele niet-beursgenoteerde vastgoedportefeuille een score behaald van 86. Dat is een score die twee punten lager is dan de GRESB 2021 score. De benchmark van niet-beursgenoteerde vastgoedfondsen wereldwijd behaalde een score van 79, waardoor sprake was van een outperformance van 7 punten. In de GRESB 2021 bedroeg onze relatieve voorsprong 9 punten.

GRESB geeft vastgoedfondsen een aantal sterren. Daarbij geldt dat maximaal 5 sterren behaald kunnen worden. De niet-beursgenoteerde vastgoedportefeuille van het pensioenfonds scoorde in GRESB 2022 vier sterren. Daarmee behoort het bij de 40% best scorende vastgoedfondsen wereldwijd. In het algemeen is zichtbaar dat de scores van de vastgoedfondsen door de jaren heen dichter bij elkaar zijn gekomen. Met name actief engagement draagt bij aan betere scores bij de vastgoedfondsen die eerder achterbleven. 

Van de in totaal 22 deelnemende vastgoedfondsen in de niet-beursgenoteerde vastgoedportefeuille, scoorden 21 fondsen beter dan hun peer group, één fonds scoorde gelijk aan zijn peer group. Vorig jaar behaalden slechts 17 van de 22 fondsen een score die hoger was dan hun peer group. Voor het energieverbruik, de CO2 uitstoot, het waterverbruik en afvalproductie betrof de GRESB 2022 score respectievelijk 82%, 84%, 75% en 62%. Het energieverbruik en de CO2-uitstoot stegen met 0,8%, en het waterverbruik met 2,3%. Dat lijken vrij beperkte stijgingen gegeven de verstorende invloed van COVID-19, waarbij in 2022 een groot deel van de mensen weer terug naar kantoor is gegaan.